Zamek Bierzgłowski znajdujący się we wsi Zamek Bierzgłowski jest jednym z najstarszych krzyżackich zamków. Położony 17 km od na północny zachód od Torunia na terenie gminy Łubianka. Praktycznie przez cały okres swego istnienia przeżywał dość burzliwe dzieje.
Przez wieki przechodził z rąk do rąk, aby w końcu skończyć we władaniu diecezji toruńskiej, która to urządziła w nim Diecezjalne centrum kultury.
Kronika Piotra z Dusburga wspomina o... czyli Historia
Początki
Historyczne początki zamku w Bierzgłowie (Birglau) sięgają około roku 1263. Początkowo, bo w 1242 na miejscu zamku istniały drewniane umocnienia. Kronikarz Piotr z Dusburga wspomina o oblężeniu tutejszego grodu przez Litwinów dowodzonych przez Trojnata. Kronikarz ten nie określa dokładnie daty tego wydarzenia, toteż przyjmuje się, że miało to miejsce w 1263 roku. Nie wiadomym jest też fakt, czy na tym miejscu były częściowo wniesione mury obwodowe.
Murowany zamek w Bierzgłowie zaczyna swą historię w II poł, XIII wieku kiedy to Krzyżacy rozpoczynają budowę murowanego zamku na skraju pradoliny Wisły. Rokiem 1270 w Bierzgłowie osiada komtur Arnold von Kropf (piastuje on swój urząd do 1276 roku) wraz z konwentem składającym się z ok. 12 zbrojnych i 6 duchownym. Tym samym rokiem zamek w Bierzgłowie przechodzi rozbudowę. Za panowania wyżej wymienionego jegomościa, czyli w 1271 roku zamek przechodzi oblężenie Jaćwięgów pod wodzą Skomanda i Dziwana. Jak pisze o tym wydarzeniu polski kronikarz Jan Długosz:
Ta zbrojna tłusza, która naszła Ziemię Chełmińską zdobyła na Krzyżakach i spaliła zamek Bergelow, a splądrowawszy kraj cały, wielką liczbę chrześcijan uprowadziła w niewolę
Opis ten powtórzył po Piotrze z Dusburga. Co warto zauważyć wodza Jaćwięgów powalił strzałem z kuszy sam komtur Arnold.
Komturia i jej rozwiązani, czyli lata 1386-1570.
Latami 1386-1415 (z małymi przerwami) bierzgłowski zamek był siedzibą bierzgłowskich komturów. Rokiem 1410 król Władysław Jagiełło zdobywa zamek, jednak nie nacieszył się nim długo, albowiem na mocy ustaleń pokoju toruńskiego w 1411 roku Bierzgłowo wraca we władanie krzyżaków.
Po tym wydarzeniu Bierzgłowo stopniowo utraciło swoje znaczenie na rzecz pobliskiego Torunia. Efektem tego w roku 1415 tutejsza komturia została rozwiązana. Jej tereny podzielono pomiędzy komturię toruńską i nieszawską, a część majątku oddano wójtowi krzyżackiemu w Pieniu. Jako ostatni komtur Bierzgłowa figuruje Engelhard Kirsau. Po rozwiązaniu komturii na zamku panował jedynie krzyżacki zarządca.
Wojska pruskie zajmują zamek w lutym 1454 roku podczas wojny trzynastoletniej, zamek staje się wtedy siedzibą prokuratora krzyżackiego. Po przegranej bitwie po Chojnicami król Kazimierz Jagielończyk stwierdził, że aby zapobiec przejęciu zamku przez Krzyżaków należy go zburzyć (genialny pomysł, nie ma co), rozkazu z niewiadomych przyczyn nie wykonano. Krótko potem na zamku administrował prokurator krzyżacki. Na końcu wojny zamek już na stałe powrócił w polskie ręce, czyli w roku 1466 otrzymał go Jan Czigenhalz za wojenne zasługi. Osiem lat później wykupili go rajcy toruńscy, ceną był zamek w Świeciu.
Pożarów dzieło zniszczenia, czyli lata 1522-1840
Rokiem 1522 miał miejsce pierwszy z czterech pożarów, kolejne w roku 1580 i 1590. Na końcu XVII wieku zamek był w ruinie, można przyjąć, iż ten stan trwał już od wieku. W 1724 roku dzierżawca zamkowych ruin zamieszkał we wzniesionym w międzymurzu domku.
Dzieło zniszczenia dokończyła bitwa z 1769 roku pomiędzy konfederatami barskimi którzy zajmowali zamek a wojskami rosyjskimi wraz z mieszczanami toruńskimi. Ta bitwa oraz kolejny pożar z 1782 roku ostatecznie zniszczył zamek, który stał się całkowitą ruiną.
Renowacja i dom rekolekcyjny, czyli lata 1840–1945.
Prywatne ręce nabyły zamek w 1840 roku, odbudowano wtedy skrzydło południowo-zachodnie wraz z wieżą bramną. Następnie w 1903 roku zamek w Bierzgłowie wraz z okolicznymi ziemiami wykupił rząd pruski. Niestety 3 listopada 1908 roku w odbudowanych budynkach wybuch kolejny pożar, zniszczył on pokrycie dachowe. Rokiem 1911 przeprowadzono rekonstrukcję według projektu Conrada Steinbrechta.
W 1929 roku zamek wydzierżawiono biskupowi chełmińskiemu Stanisławowi Okoniewskiemu, kupił on zamek w 1933 roku na potrzeby diecezji, kontynuowała ona odbudowę zamku ze zniszczeń. Podczas tych prac odbudowano skrzydło zachodnie, oraz wyremontowano pomieszczenia pozostałych skrzydeł. Trzy lata później w obecności wielu znamienitych osobistości na terenie zamku dokonano otwarcia domu Rekolekcyjnego. W 1930 roku zamek został wpisany do rejestru zabytków.
Co jest faktem mało znanym zamek w Bierzgłowie miał też swoją ciemną kartę w swej historii, mianowicie w czasie II wojny światowej na zamku rozgościły się niemieckie organizacje, czyli młodzieżowa Hitler-Jugend, oraz Bund Deutscher Mädel. Odbywały one na zamku swoje spotkania i obozy treningowe, w tym czasie kaplica służyła jako sala wykładowa.
Zakład Opieki Społecznej, czyli lata 1945 do teraz.
Po zakończeniu wojny umieszczono tu zakład opieki społecznej, stan ten trwał do 1992 roku. W międzyczasie, czyli w latach 1946-1950 na zamku pomieszkiwał biskup łucki Adolf Piotr Szelążek, został on wygnany przez ZSRR ze swej diecezji na Wołyniu. Do przedwojennym planów wrócono dopiero w 1992 roku, kiedy to zamek z powrotem stał się własnością diecezji toruńskiej. Pod jej opieką zamek przechodzi prace rewitalizacyjne. 1 września 2001 roku otwarto Diecezjalne Centrum Kultury, którego dyrektorem został ks. Piotr Rutkowski. W 2010 roku zamek przeszedł renowację, podczas której odrestaurowano m.in. kaplicę zamkową.
Architektura
Układ zewnętrzny
Bierzgłowski zamek składa się trzech głównych części, czyli: zamku górnego (pełniącego niegdyś funkcję siedziby komtura) otoczonego podwójnym murem obwodowym, znajdującego się od strony północnej, oddzielonego przedzamcza na planie trapezu, oraz wieży bramnej. Przedzamcze i zamek główny rozdzielała dość szeroka fosa, obecnie sucha. Była ona dwustronnie ograniczona wysokim murem obwodowym, będącym jednocześnie murem obronnym.
Zamek ma dość nieregularny układ, wynika to nie tylko z faktu zbudowania go na zrębach starszej drewnianej warowni, ale także z układu terenu, którego jeszcze wtedy nie przekształcano.
Główny wjazd na przedzamcze prowadził przez most przerzucony nad zewnętrzną fosą, oraz wysuniętą przed lico murów wieżę bramną pochodzącą z 1305 roku. Wieża ta jest zwieńczona schodkowym szczytem, a jej obecny wygląd to efekt XIX wiecznej “regotyzacji” (pierwotnie była wyższa).
I wewnętrzny
Na murze zamku wysokiego od północy znajduje się wejście za główny dziedziniec, usytuowano je pośrodku kurtyny północnej jako unikalny ostrołukowy portal pochodzący z około 1300 roku, można na nim zauważyć trójpolowy ceramiczny tympanon posiadający dość niepewną ikonografię, czyli jeździec na koniu wraz z towarzyszącymi mu 2 rycerzami. Jest to najstarsza zachowana rzeźba na terenie dawnych prus. Jest ona także zaliczana do najcenniejszych dzieł ceramicznej plastyki średniowiecznej Europy.
Zamek górny otaczał zewnętrzny mur zwany parchamem, a dodatkowo od północy, zachodu i południa mur obiegający cały zamek.
Główny dom zamkowy mieścił się w dwukondygnacyjnym, prostokątnym skrzydle zachodnim o wymiarach
12 × 46 metrów.
Zamek wysoki składa się z dwóch skrzydeł: zachodniego, w którym na piętrze znajdował się reflektarz (co warto zauważyć od kaplicy po północnej stronie oddzielało go wąskie pomieszczenie, co jest charakterystyczne dla wielu komturskich zamków) i południowego prawdopodobnie mieszczącego dom mieszkalny komtura i rycerzy zakonnych na piętrze, oraz kuchnia/piekarnia/browar na parterze. Dwa boki zamku zostały zamknięte kamienno-ceglanymi murami tworząc nieregularny czworobok. W narożu północno-zachodnim znajduje się wewnętrznie otwarta baszta.
Narożnik północno-zachodni zajmowało trzecie krótkie, podpiwniczone skrzydło o wymiarach 11 × 22 metry, mieściło ono kaplicę. Powstało ono pradopodobnie w pierwszej fazie budowy zamku, i było najstarszym wzniesionym budynkiem.
Stan obecny
Obecnie zamek w Bierzgłowie jest udostępniony do zwiedzania, na jego terenie mieści się Diecezjalne Centrum Kultury. To co możemy podziwiać dzisiaj jest efektem XIX przebudów, jednak należy zauważyć że, oryginalny układ całego założenia pozostaje czytelny. Elementem najlepiej zachowanym jest budynek konwentualny zamku górnego czyli skrzydło zachodnie, wraz z budynkiem gospodarczym na przedzamczu, jest także odbudowana brama wjazdowa. Niestety do naszych czasó nie przetrwało skrydło północne, zostało ono rozebrane w XIX wieku.
PS: To jest chyba najdłuższy wpis jaki kiedykolwiek powstał na tym blogu. Brawo ja! (i przy okazji chyba najdokładniejsze opisanie historii tego zamku)
Źródło zdjęć z dawnych czasów:Zamki.pl
Źródło Hitler-Jugend: Gertz Herbert, Fünf Dörfer im Kreis Thorn.
Galeria
[…] wiatrak liczy około 150 lat i znajduje się w Bierzgłowie. Podczas wykonywanej przed renowacją inwentaryzacji znaleziono belkę z napisem „Piotr […]
[…] Wiatrak jest jak człowiek, żyje, porusza sie, I czuje. Czyli wiatrak koźlak – Turystyka Niecodzienna – Zamek w Bierzgłowie, czyli jedna z najstarszych krzyżackich budowli. […]
[…] Kim byli ci ludzie co tu leżą? co robią ich potomkowie? Czyli zapomniany cmentarz w czarnym błocie – Turystyka Niecodzienna – Zamek w Bierzgłowie, czyli jedna z najstarszych krzyżackich budowli. […]