Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce

Co byś zrobił/a, gdybyś miał wehikuł czasu?
Zobaczył siebie w przyszłości/przeszłości, poznał einsteina, czy pozwiedzał wioskę olenderską sprzed 400 lat. Jeśli chcesz pozwiedzać wioskę olenderską to mam dobrą wiadomość. Mianowicie nie potrzebujesz wehikułu czasu, wystarczy Ci tylko wehikuł lądowy i trochę wolnego czasu. Podróż w czasie umożliwia ~~kondensator strumienia~~ park etnograficzny w Wielkiej Nieszawce, gdzie zobaczysz odtworzoną z wielkim pietyzmem wieś olenderską. Wprawdzie nie będzie tam olędrów, ale za to będą inni zwiedzający.

Park etnograficzny w Wielkiej Nieszawce był pierwszy

Park etnograficzny w Wielkiej Nieszawce jest pierwszym w Polsce skansenem starającym się oddać klimat wsi olenderskiej. Osadnictwo olenderskie rozwijało się w Polsce od XVI wieku. Zapoczątkowali je członkowie protestanckiej grupy mennonitów z Niderlandów i Fryzji, w tolerancyjnym Królestwie polskim mogli swobodnie wyznawać swoją wiarę. Głównym celem istnienia Parku etnograficznego jest odtworzenie fragmentu krajobrazu nadwiślańskiej, menonickiej wsi z przełomu XIX i XX wieku. Na powierzchni ponad 5 ha zrekonstruowano najpowszechniejszą wieś menonicka, czyli tzw. rzędówkę bagienną. Na terenie parku w Wielkiej Nieszawce znajdują się trzy pełne zagrody, co sumarycznie daje 6 budynków mieszkalnych i gospodarczych wraz z cmentarzem. Cmentarz ten jest “oryginalny” pochodzi z początku XIX wieku i był użytkowany przez tutejszych menonitów aż do 1945 roku. Budynki zostały przeniesione z terenu Doliny Dolnej Wisły i pochodzą z XVIII i XIX wieku.

Menonickie tereny i zmiany terenu

Świeżo przybyli do Polski mennonici zasiedlali tereny zalewowe i nieużytki od Żuław wiślanych w górę Wisły do Torunia i poza Toruń na mazowsze. Z Niderlandów czy też Fryzji przywieźli prócz swego dobytku i surowych obyczajów także znajomość melioracji. Umiejętność ta pozwalała im osuszać różnego rodzaju czarne błota (link do mojego artykułu o zapomnianym cmentarzu menonickim w czarnych błotach). Pozostawili po sobie głębokie zmiany w okolicznym krajobrazie. Do czasów dzisiejszych można dostrzec dość charakterystyczne pasy drzew, rowy wraz ze stawami melioracyjnymi, wały przeciwpowodziowe i sztucznie wzniesienia na któych to mennonici budowali gospodarstwa. Do Wielkiej Nieszawki przybyli wraz z początkiem XVII wieku, i zostali do roku 1945 kiedy to uznani za niemców zostali wypędzeni.

Trzy menonickie zagrody i menonicki cmentarz

Jak wspominałem wyżej na terenie parku etnograficznego w Wielkiej Nieszawce znajdują się trzy zagrody oraz cmentarz, są to po kolei:

Zagroda z Kaniczek

Pochodząca z 1757 roku zagroda z Kaniczek. Ta data wraz z inicjałami budowniczego oraz właściciela widoczna jest nad frontową podcieniową wystawką, jest ona wsparta na czterech słupach. Jest to jeden z ostatnich podcieniowych domostw zachowanych na terenie dolnej Wisły.
Budynek podzielony jest na dwie części, czyli: drewnianą część mieszkalną konstrukcji wieńcowej oraz murowaną część inwentarska.
We wnętrzu izby mieszkalnej można podziwiać wyposażenie domostwa bogatego chłopa nadwiślańskiego z początku XX wieku, na jednej ze ścian zachowała się jeszcze tapeta z ażurowym wzorem pochodząca z 1910 roku, tutaj też odtworzony przez park etnograficzny został kaflowy piec z ozdobną koroną. W pobliżu domostwa znajdują się wolnostojące budynki gospodarcze wraz z domem robotniczym. Stodoła pochodzi z roku 1841 z wsi Wielki Wełcz, świadczy o tym data wycięta na wiatrowskazie. Budynek ten jest konstrukcji szkieletowej, zewnętrznie odeskowany, dach jest kryty słomą.

Spichlerz pochodzi z Wielkiego Zajączkowa i powstał na początku XIX wieku. Budynek jest konstrukcji szkieletowej, ze ścianami oszlowanymi pionowymi deksami oraz przykrytym dachówką dachem. Solidna wewnętrzna kontrukcja pozwala na składowanie znacznych ciężarów na obu kondugnacjach.

Dom dla robotników rolnych z Mątowskich Pastwisk, zbudowany został w 1827 r., na co wskazuje inskrypcja z datą zachowana w nadprożu drzwiowym głównego wejścia. Ściany wzniesione w konstrukcji wieńcowej, wspierają dach pokryty dachówką. Budynek ten to jedyny zachowany przykład drewnianego domu robotniczego. We wnętrzu znajdują się dwie izby, mała sień i kuchnia.

Zagroda z Niedźwiedzia

Zagroda pochodząca z Niedźwiedzia (być może tego Niedźwiedzia) z roku 179-któregoś. Świadczy o tym zachowana inskrypcja w głównej izbie z niestety nieczytelną ostatnią cyfrą. Zagroda ta jest przykładem drewnianej, jedno budynkowej, liniowej zagrody. Jest ona jedyną w całym pasie nadwiślańskim która posiada zachowaną część i mieszkalną i inwentarska w konstrukcji wieńcowej, oraz szkieletową stodołę. To wszystko pod jednym dachem. Obiekt ten posadowiony jest na terpie tzn. sztucznym wzniesieniu, ma to na celu zabezpieczenie siedliska przed powodzią. W jej wnętrzu można znaleźć oryginalny kaflowy piec z ozdobną koroną. Zagroda ta prezentuje wyposażenie oraz styl życia skromnej menonickiej rodziny żyjącej na przełomie XIX i XX wieku. Rodzina ta miała się zajmować rolnictwem, hodowlą i tkactwem.

Zagroda z Gutowa

Ta zagroda pochodzi z miejscowości zwanej Gutowo z przełomu XVIII i XIX wieku. Tutaj pod jednym dachem znajduje się wzniesiona w konsrukcji wieńcowej część mieszkalna, oraz murowana z cegły częśc inwentarska. Cechą charakterystyczną tej zagordy jest zabudowana wystawka od frontu, oraz bogate wyposarzenie głównej izby, czyli: szafa wnękowa, piec paflowy z ozdobną koroną, oraz portal drzwiowy. Tutaj też pod sufitem znajdują się malowane deski, a na deskach cytaty z Biblii luterańskiej, rożne ludowe mądrości. W obu izbach znajduje się wystawa poświęcona religii protestanckiej oraz osadnictwu olenderskiemu w Polsce.

Cmentarz Menonicki

Cmentarz menonicki położony jest w północno-zachodniej części parku etnograficznego w Wielkiej Nieszawce, tuż przy drodze. Nekropolia przyjmuje kształt nieregularnego prostokąta o powierzchni 0,35ha. Cmentarz ten zaczął być użytkowany mniej więcej na początku XIX wieku i pełnił swą rolę do roku 1945, kiedy to wygnanie olendrów z Polski spowodowało opuszczenie nekropolii, a co za tym idzie jej powolne niszczenie.
Rokiem 2015 muzeum przeprowadziło na cmentarzu prace porządkowo-konserwatorskie. Podczas tych prac usunięto różnego rodzaju “dziczki” i zdjęto wierzchnią warstwę ziemi. Odkryto wtedy kilka całych i sporo luźnych fragmentów tumb i stelli grobowych, krzyży wraz z tablicami. Oczyszczono o postawiono odsłonięte nagrobki, wytyczono aleje i uporządkowano obszar cmentarza. Sumarycznie odkryto wtedy 150 miejsc pochówku, w tym 95 tumb i 50 steli grobowych, 4 żeliwne krzyże, fundamenty kaplicy grobowej, sporo kamiennych i betonowych podstaw pod krzyże i 1 ogrodzenie wykonane z żeliwa. W planach jest uzupełnienie zadrzewienia terenu, oraz urządzenie osobnego lapidarium.

Park etnograficzny w Wielkiej Nieszawce

Park etnograficzny który jest bohatrem tego wpisu jest jednym z oddziałów Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, oddział ten jest w całości poświęcony osadnictwu olenderskiemu. Osadnidctwo to rozwijało się w Polsce od XVI wieku.
W roku 2011 z inicjatywy wspomnianego przed chwilą muzeum rozpoczęto budowę skansenu. Jako lokalizację nowo budowanego skansenu wybrano wieś Wielka Nieszawka znajdującą się 10 km od Torunia. Przy tym wyborze kierowano się głównie bogatymi historycznymi powiązaniami tej wsi z osadnictwem olenderskim i menonitami. Osadnicy ci byli tutaj oni tutaj obecni już od początku XVII wieku. Wiielka Nieszawka była jednym z głównych ośrodków życia tej społeczności aż do końca II wojny światowej, kiedy to społeczność będą uznana za niemców została “usunięta” z terenów odradzającej się Polski. W czasach kiedy jeszcze byli tu obecni menonici funkcjonowała na tym terenie gmina wyznaniowa wraz z domem modlitwy.
Uroczyste otwarcie nowo postałego skansenu miało miejsce 12 i 13 maja 2018 roku.

Kilka słów o olendrach

Olendrzy byli uchodźcami religijnymi wywodzącymi się jak wspominałem z Niderlandów i Fryzji. Byli oni wynania menonickiego (tutaj opis cmentarza menonickiego, gdzie trochę opisuję menonitów) czyli jednego z wielu odłamów chrześcijaństwa, a dokładniej protestantyzmu. Menonici będąc prześladowani z powodu wiary wynieśli się z ojczystej ziemi i znaleźźli bezpieczną przystań w Prusach Książęcych, Krolewskich oraz późniejsze Rzeczypospolitej. Wysoko ceniona umiejętność melioracji pozwoliła posiadać im dość sporą wolność osobistą, zwolnienie od pańszczyzny, i inne “błogosławieństwa” których nie mieli zwykli śmiertelnicy. Zestaw ten nazywano “prawem olenderskim”
Rozwojowi ich społeczeństwa na terenach polskich sprzyjała szeroko tolerancja religijna wprowadzona na mocy Kofederacji Tergowickiej z 1773 roku.