Historia katedry we Włocławku rozpoczyna się dnia 25 marca 1340 roku kiedy to biskup Maciej Pałuk z Gołańczy kładzie kamień węgielny pod nowo powstającą katedrę we Włocławku. Tak w swoich rocznikach notuje każdemu znany kronikarz Jan Długosz. Budowę rozpoczęto poza miastem w pobliżu skarpy wiślanej. Na początku historii kiedy Włocławek stał się stolicą nowo powstałego biskupstwa, znajdowały się już w nim dwie świątynie. Jedną z nich był kościół św. Jana Chrzciciela, natomiast drugim prawdopodobnie była będące pod książęcym patronatem kaplica rodowa. I to jej przypadła rola pierwszej katedry na tych ziemiach. Pierwsza zapisana wzmianka o istnieniu katedry we Włocławku pochodzi z roku 1185 r., w którym nastąpiło nadanie na jej uposażenia.
Dzieje katedr we Włocławku są jednak dość tajemnicze, osnute licznymi hipotezami i domysłami wymagają dość szczegółowych badań. Jednak materiałów do tych badań mogą dostarczyć jedynie wykopaliska archeologiczne. Ogólnie katedry były trzy, jedna była przemianowanym kościołem grodowym, drugą spalili Krzyżacy, a trzecia stoi do dziś.
Katedra zalewana, potem spalona, Krzyżacy zabraniają odbudowy
Na początku historii, czyli rokiem 1123 funkcję katedry pełnił kościół grodowy św. Jerzego. Zapewne został on w tym celu przebudowany i dość powiększony. Katedra ta otrzymała wezwanie Najświętszej Maryi Panny, pod tym wezwaniem występuje w akcie darowizny z 1185 roku. Na początku wieku XIII bp Michał herbu Godziemba wnosi na niskim brzegu Wisły nową katedrę w stylu romańskim, nowa katedra na to samo wezwanie jak jej poprzedniczka. Niestety wspomniany wyżej Michał dość nieszczęśliwie wybrał jej lokalizację, albowiem katedra ta dość często była zalewana przez Wisłę i z tego też powodu niszczała.
Dnia 7 maja 1329 roku Krzyżacy wraz z Czechami zdobywają Włocławek, i pustoszą miasto wraz z katedrą. Najeźdźcy pod groźbą śmierci zabraniają odbudowy miasta jak i katedry, miało to na celu oderwanie Włocławka od diecezji kujawsko-pomorskiej i utworzenie nowej podległej bezpośrednio zakonowi. Papież nie wrażał zgody na takie “manewry”, jednak Krzyżacy zbytnio się tym nie przejmowali. Spalona przez Krzyżaków świątynia prawdopodobnie znajdowała się w pobliżu ulic Gdańska, Bednarska i Zamcza. Uważa się, że budulec pochodzący z jej rozbiórki posłużył do budowy kamienicy znajdującej na ulicy ul. Bednarskiej 2. Biskup Maciej z Gołańczy mając świadomość lekceważenia postanowień Watykanu przez zakon, 24 sierpnia 1330 roku decyduje się zawrzeć z mistrzem krzyżackim pakt. Pakt ten był niezbyt korzystny dla pomysłodawcy, jednak pozwolił na nowo zorganizować życie religijne w zniszczonym mieście. Na jego mocy poza miastem został wzniesiony niewielki kościół pod wezwaniem św. Witallisa, pełnił on rolę tymczasowej katedry jako jedyna włocławska świątynia.
Kolejna katedra
Na mocy paktu z poprzedniego akapitu rozpoczęto budowę nowej katedry. Postanowiono ulokować ją w trochę innym miejscu niż poprzednią, została bardziej oddalona od brzegów Wisły której wylewy zagrażały poprzedniczce. Budowę rozpoczął wspomniany wyżej biskup Maciej Pałuk z Gołańczy, jednak w międzyczasie umiera. Jego dzieło kontynuuj bratanek Zbylut z Gołańczy. Rokiem 1350 erygowano i uposażono ołtarz św. Jana i Andrzeja. Na początku wzniesiono długie prezbiterium w typie medykadenckim i południową zakrystię, po roku 1358 rozpoczęto wznoszenie korpusu głównego. Natomiast w roku 1392 odnotowano wydatki na pokrycie dachu. Konsekracji świątyni dokonał bp Jan Kropidła dnia 13 maja 1411 roku, konsekrował on jednak nieukończoną świątynię. Dopiero w poł XV wieku zaślepiono katedrę i kontynuowano budowę wież. W roku 1463 wzniesiono szczyt zachodni. Budowa trwałą do roku 1526 kiedy to ukończono wieżę północną. Wraz z początkiem wieku XV ukończono budowę korpusu nawy głównej. Geneza tego skromnego kształtu katedry jest przedmiotem wśród historyków sztuki. Proponują oni pogląd, iż wzorem i inspiracją dla niego była katedra w Gnieźnie, lub też wzorów należy szukać w tradycji budowli w środowisku Górnej Nadrenii. Widoczne wewnątrz gwiaździste sklepienia z przełomu wieku XIV i XV wywodzą się z architektury zakonu krzyżackiego. Do naszych czasów zachowały się 22 kwatery gotyckich witraży oryginalnie pochodzących z okien prezbiterium. Obecnie są one wyeksponowane w kaplicy św. Barbary.
Zmiana stylu , i kolejne kaplice
Wraz z nadejściem nowego XVI wieku powstaje kaplica św. Marcina, zakrystia, kruchta, skarbiec, i kapitularz. Zmienia się także styl katedry z gotyckiego na renesansowy. Zmiana ta odbija się w architekturze świątyni, jak i w jej wyposażeniu. Powstają wówczas m.in. kamienne portale kapitularza. Rokiem 1586 biskup Hieronim Rozdrażewski funduje renesansową polichromię. Polichromia ta pokryła ściany prezbiterium. Wraz z początkiem następnego wieku powstaje największa z kaplic, czyli kaplica Najświętszej Marii Panny będąca reminiscencją kaplicy zygmuntowskiej. Mniej więcej w tym samym okresie powstaje druga kaplica pw. św. Kazimierza, zwana również kaplicą sufraganów. Rokiem 1636 ukończone zostają prace nad barokowym ołtarzem głównym wykonanym z czarnego chęcińskiego marmuru. W ołtarzu tym umieszczono obrazy Bartłomieja Strobla. W latach 1636-1639 podwyższono wieże i nakryto je baniastymi hełmami.
Rokiem 1657 katedra została splądrowana przez szwedzkie wojska. Remont po tych wydarzeniach trwał aż do 1691 roku. W 1741 miał miejsce kolejny remont, wprowadzono wtedy nowe elementy wyposażenia. Katedra została ponownie splądrowana przez wojska pruskie w roku 1794.
Bryła kaplicy dość szybko ubogacona
Bryłę świeżo pobudowanej kaplicy dość szybko ubogacano różnego rodzaju kaplicami. Jako pierwszy zaczął bp. Krzesław z Kurozwęk budując kaplicę Matki Bożej przy południowej nawie bocznej. Rokiem 1508 wzniesiono kruchtę na północy i przylegającą do niej izbę dla kościelnych. Osiem lat później od północy przy prezbiterium dobudowano zakrystię klerycką, a 11 lat później murator Maciej Kokoszka buduje przy kaplicy Matki Bożej kaplicę św. Marcina. Kaplicę tą funduje dziekan kapitułę Feliksa Naropińskiego.W tym okresie wzniesiono także dwuizbowy kapitularz przy południowej wieży. W 1541 między świeżo postawionym kapitularzem a kaplicą św. Marcina wzniesiona zostaje kaplica Zwiastowana Najświętszej Maryi Panny, później nazwana kaplicą Najświętszego Sakramentu. Kaplica jest znana pod nazwą “Cibavit”. Wzniesiono ją z fundacji biskupa Łukasza Górki przez Leonarda z warsztatu Bernarda de Gianotis.
Na początku szesnastego stulecia Tomasz Nykiel z Pińczowa wraz z Samuelem Świętkowiczem wznoszą nową manierystyczną kaplicę Mariacką fundacji bp. Jana Tarnowskiego. W roku 1617 wzniesiono podobną kaplicę Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, św. Jana Chrzciciela i św. Franciszka Serafickiego. Wzniesiono ją z fundacji sufraganów biskupów Franciszka Łąckiego oraz Baltazara Miaskowskiego.
Remonty, remonciki, regotyzacje
W okresie od roku 1636 do 1639 z woli biskupa Macieja Łubieńskiego obie wieże podwyższono do 85 łokci (około 51 metrów), nakryto je także baniastymi barokowymi hełmami. rokiem 1686 rozpoczęto kolejną przebudowę obu wież, koszty tej przebudowy poniósł bp. Bonawentury Madaliński. Następnie w 1741 roku bp. Walenty Czapski wraz z rozpoczęciem swojej “kadencji” rozpoczął remotn katedry. Podczas tego remotnu odnowiono zakrystie i wieże, wymieniono tynki, oraz pokryto dach blachą miedzianą.
W okresie od roku 1883 do 1901 katedra we Włocławku przeszła poważną regotyzację, łącznie z wymianą detali i podwyższeniem obu wież. Prace te zleca bp Wincenty Popiel na końcu swojej “kadencji”, zadanie to powierzono krakowskiemu architektowi Tadeuszowi Stryjeńskiemu. Przygotował on dwa projekty nadbudowy wież, oraz wzbogacenia ścian nawy głownej. Prace rozpoczęto w 1885 roku, lecz z powodu różnych trudności je przerwano, a Tadeusz zrezygnował z dalszego ich prowadzenia. Kierownictwo przejmuje Konstany Wojciechowski w roku 1891. Wyremotnowano wtedy dach, oraz według projektu Konstantego dobudowana zostaje kaplica wzdłuż nawy północnej oraz kruchta zachodnia. Dzięki temu uzyskano symetryczność bryły katedry. Obie wieże nie wyższe niż dach nawy głównej zostają nadbudowane o dwie strzeliste kondygnację w neogotyckim stylu. Prace objęły także wymianę licznych elementów dekoracji we wnętrzu, spowodowało to zatarcie pierwotnego gotyckiego charakteru świątyni. Przy okazji usunięto znaczną część nowożytnego wyposażenia. Prace te zakończono w 1902 roku, a w 1907 włocławską katedrę ustanowiono bazyliką mniejszą.
Zawierucha wojenna i czasy nowożytne
Kiedy w roku 1918 wybuchłą I wojna światowa zarekwirowano miedziane poszycie dachu, zastąpiono je dachówką. Dwa lata później kiedy Włocławek był ostrzeliwany ucierpiały znacznie witraże, dachy, wieża północna, sklepienie prezbiterium i ściany kaplic od północy. Uszkodzenia te zostały dość szybko naprawione. Rok przed wybuchem II wojny światowej zamontowano nowe witraże wykonane przez Józefa Mehoffera.
Już po zakończeniu wojny w roku 1969 urządzono nową kaplicę Najświętszego Sakramentu, na ten cel zaadaptowano część południowej zakrystii. Rokiem 1970 rozpoczęto prace remontowe w prezbiterium. Usunięto z niego neogotycki wystrój oraz zrekonstruowano pochodzącą z XVI wieku artykulację ścian wraz z portalami do zakrystii. Pięć lat później rozpoczęto prace mające na celu przywrócenie XVI-wiecznego wystroju w kaplicy św. Marcina. W tym też czasie na nowo pokryto dach blachą miedzianą. W roku 1980 przeprowadzono także prace konserwatorskie w kapitularzu i kaplicy św. Kazimierza. Odsłonięty także został główny portal z profilowanej glazury, a w latach 1987-1991 odnowiono polichromię wykonaną przez braci Jasińskiech.
Już w nowym tysiącleciu, mianowicie w roku 2003 przeprowadzono pełną konserwację architektury zewnętrznej kaplicy Najświętszej Maryi Panny. Dwa lata później konserwowano portal główny i architektury zewnętrzej prezbiterium katedry wraz z dwoma zakrystiami, była to najstarsza część włocławskiej katedry. W następnym roku częściowo wykonano konserwację strony południowej i części zachodniej, a w roku 2007 konserwowano ścianę główną katedry wraz z obiema wieżami i całkowicie wymieniono blachę na hełmach wież. Dwa lata później miała miejsce konserwacja ściany zachodniej oraz kaplicy św. Kazimierza.
Galeria
